Zaman zaman bozkıra gittiğimi kimi arkadaşlarım bilir. Geçenlerde, yine bir vesile ile bozkıra yolum düştü; Kayseri ve Kırşehir gibi iki kutlu mekanı bir kez daha ziyaret etme imkanı buldum. Doğal olarak, her zamanki gibi, yine derin düşüncelere düşeyazdım.
Bozkır, havasından mıdır, suyundan mıdır yoksa genlerimde taşıdığım arkaik kodlardan mıdır nedir bilinmez, beni hep etkiler ve kendine çeker. Oysa çoğu insana göre bozkır kuraklık ve kıraçlık ifade eder. Bozkır, idrakimizde canlılık anlamını içermediğinden ilgilenilecek ve özlem duyulacak bir yer olarak da görülmez. Ama bende hiç de öyle hisler oluşturmuyor bozkır; ben ona adeta özlem duyuyorum. Bozkıra ulaştığımda kendimi ruhen ve bedenen özgür hissediyorum. Hele bir de bu bozkırın ortasında, kıyısında, köşesinde Aksaray’daki Hasan Dağı ya da Kayseri’deki Erciyes Dağı gibi ulu bir de dağ varsa, değmeyin keyfime, âbâd oluyorum.
Kimileri bozkırı adlandırmak için bir ara dilimizde step kelimesini de kullandılar; ama bu ödünç alınan kelime tutmadı ve bir kenara atılıp unutuldu. Zira, bozkır stepten daha derin anlamları barındırıyor içinde. Bozkırın, hep bir yanıklığın, hep bir maddi yoksulluğun menbaı olduğu düşünüldü durdu; künhüne vakıf olunamadı, hakkıyla anlaşılamadı. Oysa yemin, bin kere yemin olsun ki bozkır, ruhun halas bulduğu bir vahadır. Zaten tarihimiz boyunca da hep öyle olmamış mıdır? Bu savı doğrulamak için atayurduna ve anavatana bakmak yeterli olacaktır; çünkü medeniyetimiz ve büyük devletlerimiz hep bozkırda kurulmuştur!
Son bozkır gezim beni bazı düşüncelere sevk etti. Kırşehir’de Ahi Evran Zaviyesi’ni, Âşık Paşa’nın türbesini, Caca Bey Mederesesi’ni, Kayseri’de de Gıyasiye ile Şifahiye medreselerini etraflıca dolaştım; onların yanlarında zaman geçirdim, onları soludum. Düşündüm ki, bozkır medeniyetimizin katalizörü.
Düşünsenize! Anadolu topraklarından başka Ortaasya hariç ciddi bir bozkır kültürü olan ya da bozkırı olan başka bir coğrafya daha var mı dünya üzerinde? Bozkır, bizim medeniyetimize özel bir durum ve yaşam biçimi olmuş. Doğu’dan, ta uzaklardan, güneşin doğduğu yerlerden Horasan’dan, Semarkant’tan, Merv’den ve daha bilmem nerelerden ariflerce, ulularca atılan kor parçaları hep Anadolu’nun bozkırına düşmüş ve ortalığı alaca bir ahenge bürümemiş miydi? Eski adıyla od, ateş bozkır insanını yuğmuş, aydınlatmış ve yürekleri yakmamış mıydı? Keza, Mevlana, Ahi Evran, Hacı Bayram ya da Hacı Bektaş bu korların ta kendileri değil miydi?
Başınızı çevirip bu coğrafyaya bir bakın! Bozkır, adeta bu ariflerle ya da ne bileyim ne denebilir, bu hâkimlerce adeta doğudan batıdan kuşatılmış. Tabii bu kuşatmanın dünyevi lisanda da bir anlamı olsa gerek. Dünyanın neresine bakarsanız bakın, Batı’ya bakın, Yahudi medeniyetine bakın, isterseniz uzak diyarlardaki medeniyetlere de bir bakın, Hint ve bizim medeniyetimiz dışındaki uygarlıkların hiç birinde, insanî oluşum ile ruhî oluşumu kaynaştırabilmiş daha başka hiç bir medeniyet merhalesi göremezsiniz. Bizim için olduğu kadar dünya için de bu merhalenin bir anlamı olduğunu söylemek safdillik olamaz. Ancak bu devinimin bugün için durağanlaştığını ancak durmadığını içtenlikle söyleyebiliriz. Bu halita işi hayfa ki şu an için sekteye uğramıştır, yazık! Ama zamanında bu iş en iyi Anadolu’nun bozkırında yapılıyordu. Yukarıda adlarını andığım insan-ı kâmiller, bozkırın bir köşesinde hep bu işle uğraşıyorlardı işte.
Burada karşılaştırmalı bir tarih işine girecek değilim; ama bozkır dışındaki medeniyetlerin, bozkırda bunlar olurkenki hal-i pürmelallerini hepimiz biliriz. Alabildiğine karanlık ve dövüşme değil midir halleri? Oysa bozkır, bir taht-ı asudegahtır. Oraya gelen sulh bulur, yetişir, kâmil olur. Kâmil olamazsa da toplum için gereken olgunluğa kamuca eriştirilir, terbiye edilir.
Gazneli Mahmut ile İslam kültür dairesi içine giren milletimiz kadar daha başka hiç bir millet humanizma ile ahlakî öğretileri bu kadar meczedememiş, hadi günümüz dili ile söyleyelim kaynaştıramamıştır. İslam kültür dairesinde, evet, bir fikri ilerilikten söz edilebilir; bunu göz ardı edemeyiz, ama o kadar! Ancak insan ile ahlakî ve dinî öğretiyi bu derece mahir bir şekilde işlemeyi ancak bozkırın, doğudan atılan kor parçaları becerebilmiştir. Bu kor parçaları da bozkırı, adeta Kırşehir’e eskiden Gülşehir dendiği gibi gül bahçelerine döndürmüşlerdir. Bozkırdaki bu yerler sakin limanlara ulaşmaya çalışan ruh medeniyeti gemilerinin adeta seyrüsefer kerterizleri olmuşlardır. Uzaktan, yakından alimler, hâkimler akın akın gelmişlerdir. Bu alimlerin en başında Şeyhül Ekber İbn-i Arabi’yi saymak en azından benim borcum olsa gerek. Ta Endülüs’ten kopup gelen Arabi, Malatya yolu ile Kayseri ve Konya’da verdiği dersleri, herhalde iaşe kaygısı ile yapmamıştı; gaye başka idi. Babası vefat eden Sadrettin Konevi’nin annesi ile de evlenerek üvey babası da olan Arabi’nin, yaratılışa ait yüksek teorik algılayışı, sonuç olarak bozkırın köşesindeki İznik’li bir alim olan Eşrefzade-i Rumi’nin aklı ve eliyle Müzekkinnüfus adlı eserinde yaşam pratiği haline dönüştürülmüştür. Bugün ebeveynlerden getirilegelinen, başka nimetlerin değil de ekmeğin yerden (çünkü ekmek staple food’dur, vazgeçilmezdir) alınıp kaldırılması ve yüksekçe bir yere konulması geleneği, insanın yaşamına duyulan derin saygının bugünkü hayatımızdaki kodlarından biri değil midir? Oysa kim bu melekenin böylesi bir geçmişi, yoğrulmuşluğu, işlenmişliği olduğunu bilir? Zaten bozkırın bu mühürleri bunun bilinmesini de istemez, yaşanmasını arzu ederdi.
Kırşehir’de Ahi Evran’nın o minicik, ancak derin anlamları barındıran taştan zaviyesinin karşısına oturup, düşünmeye başladım. Şimdi pejmürde bir parkın ortasına bulunan bu ufacık bina, nelere barınaklık etmemişti ki! Çok bilindik bir hikayedir: Fatih’in tebdil-i kıyafetle çıktığı pazar alışverişinde, esnafın birinden ikinci bir şey daha almak istediğinde, esnafın ikinciyi, başka bir esnaftan almasını tanımadan Fatih’ten istemesi, kazancı üleşmesi ve göz tokluğu anlayışı İslam anlayışı ile işte bu minicik, ancak şekliyle mütenasip bu zaviyede uygulanabilir hale getirilmişti. Bu olayı hatırladım ve bugünkü halimize acıdım!
Mevlana’nın ya da ne bileyim Yunus Emre’nin yaşam karşısındaki, insan karşısındaki tıynetini, duruşunu size ben anlatacak değilim; zaten bunu benden daha iyi bildiğinizden hiç şüphem yok. Ama işte görünen o ki, bu ruh mimarları bozkırı, sonuçta da üyesi olduğumuz medeniyeti sakin adımlarla, kolay kolay yıkılmayacak bir sağlamlıkta inşa etmişler.
Kayseri’de, şehrin hemen neredeyse tam ortasında, şanına yaraşır bir düzenleme içinde başka bir insanî anlayışın ve medeniyetimizin abidevi eseri dikili duruyor. Neredeyse dünyanın ilk tıp okullarından biri bu binalar. Sevdiğine erişemeyen Gevher Nesibe (şu ismin zerafetine bir bakınız; bugün anasının babasının ismini çocuğuna vermekten kaçınan ad verme alışkanlıklarımızla da kıyas ediniz. Zira bir Latin atasözü “nomes est omnes” der, yani ismi (o) kişinin kaderidir.) kardeşi Gıyaseddin Keyhüsrev’den öldüğünde kendi mirası ile bir tıp okulu ile bir de hastane kurmasını ister. Gevher Nesibe’nin kısa süre sonra gerçekleşen ölümünün ardından kardeşi Keyhüsrev, tıp okulu olarak Gıyasiye’yi, okulun araştırma hastanesi olarak da Şifahiye’yi iki yıl içinde inşa ettirir. Kunt bir yapı olan bu iki bina yan yana, koyun koyunadır. Bugün Erciyes Üniversitesi’ne bağlı bir Tıp Tarihi Müzesi olarak kullanılan 1205 tarihli bu binada din ayrımı yapılmaksızın herkese, ama herkese yönelik Hippokrat’ın da dediği gibi bir Tanrı işi olan sağıltma, şifa verme işlevi sürmüş gitmiştir. Bunun yanı sıra, bu inşa faaliyetinin ürünleri olan atalarımız diğer can taşıyan varlıkları da unutmamış, kuşların göç yolları üzerinde olan Kayseri Sultansazlığı, Kırşehir Seyfe Gölü ve daha nice yerlerde hasta kuşlar başta olmak üzere tüm canlılara sağlık verecek vakıflar da kurmuşlardır. Bu vakıfların vakfiyeleri de bugün Ankara’daki Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde medeniyetimizin gönenç belgeleri olarak durmaktadır. Binalar, sonuçta maddi yapılardır; uygarlığımızı hakkıyla anlayabilmek için asıl onların arka planındaki o ruhu görmek gerek. O ruh işte bu inşanın içinde gizlidir. İşte bu ruh, insanı anlama ve yaşatma yaklaşımının en somut, hadi bu kez de eski dilde söyleyelim müşahhas halleri değiller de nelerdir?
Evet! Batı medeniyetinin tarihen ciddi bir gelişim gösterdiğini hangi akl-ı selim görmezden gelebilir ki; sonuçta yapılan her şey insanlığın ortak değeri, kazancı değil midir? Sözü edilecek olan belki de dünyadaki iş bölümü olsa gerek. Düşünüyorum da, doğa şartlarının zorlu, çetin ve acımasız olduğu diyarlarda, insanlık, tüm bu olumsuz şartlara karşın ciddi müesseseler kurmuş, yaşatmış ve hala daha yaşatmaktadır. Demiryolları, üniversiteler ve daha bilmem neler. Ancak, bu inşa faaliyeti hep maddî dünya inşaatı olarak kalmış, felsefi alt yapı ne yazık ki insanı inşa etme ve anlama yolunda gelişmemiştir. Batı, o yüzden bir maddi inşa faaliyeti olarak da görülebilir. Oysa bozkır ve onun ortaya koyduğu evrensel duruş ruhî bir inşa faaliyetidir. Adaleti, üleşmeyi, dayanışmayı, sevmeyi ama Allah için koşulsuz sevmeyi ve saygı göstermeyi düstur haline getirmiştir. Bozkır, İslam dininin yaşam için vaz ettiği ilahi emirleri, insan boyutunda işleyerek teoriyi pratiğe dönüştürmüş ve bunu gerçekten hakkıyla sürdürebilmiş bir medeniyettir. Kırşehir ve Kayseri’de benim gördüğüm işte bu inşanın bakiyesidir.
Ruhu yoğurmak, maddi çevreyi hakkıyla işleyebilmenin bir ön şartıdır. Bu yapılmazsa, sadece mevzi gelişmeler yaşanabilir; ama sonunda paydaşlık bilinci tesis edilmediğinden evrensel bir kaos ortamını doğurabilir. Fizik ve daha birçok alanda şahit olunan göreceli teknik ve ekonomik gelişmelere karşın, dünyadaki aç ve sahipsiz insan sayısı durmaksızın artmakta; bu gariplerin acılarına derman olunamamakta. Tüm bu gelişmeler bize, insanî bir geri plandan, insan ruhunu anlama gayretinden yoksun olunuşun, ilerlemeyi sağlayamadığını göstermektedir. Ortalıkta küskün, kaçkın, çılgın insanlar ürüyor. Bu insanlar, kendilerine önem verilmesini, adil davranılmasını, şefkat gösterilmesini bekliyorlar. Oysa, geliştirilen tekniklerle elde edilen sermayeler, adilce ve insaflıca dağıtılamadığından ve hırs ile sevgisizlikten kaynaklanan bir bencillik ile yoğrulduğundan kargaşaya doğru gidiliyor. Oysa insan ruhuna yapılan yatırım, uygarlığımızın tecrübesiyle sabittir ki her defasında katıyla geri dönüyor. Dahası şimdilerde bir furya halinde çıkış yolu olarak görülmeye başlanılan NLP, Ennegram ve diğer kişilik gelişimi konuları Batı’daki ruhî inşa faaliyeti eksikliğinin had safhalara eriştiğini bize göstermektedir; gereksinimin farkındadırlar. Fakat Batı’da organize edilen aktiviteler insan ruhunu anlamak, geliştirmek ve insanî bir duruş sergilemek şöyle kalsın bencilliği içten içe daha da körüklüyorlar; ama henüz bunun farkında da değiller! İşte benim Kayseri ve Kırşehir’de gördüğüm, bozkır medeniyetinin bu duruşu haysiyetle sergilemiş olduğudur. Bakiyeler oradadır; sizleri bekliyorlar.
Eğer medeniyetimizde bir rönesansa kalkışılacaksa, kendimiz hakkında yeniden okumalara girişilecekse bu işin kaynağı bozkır ve onun dile getirdiği teoriler ve uygulamalar olmalıdır. Bakın ünlü felsefecilerimizden Nurettin Topçu, Yarınki Türkiye adlı eserinde ne diyor: “Yarınki Türkiye’nin kurucuları, yaşama zevkini bırakıp, yaşatma aşkına gönül verecek, sabırlı ve azimli, lakin gösterişsiz ve nümayişsiz çalışan, ruh cephesinin maden işçileri olacaklardır.”
Bozkır, bu rönesansa kaynaklık edecek teori ve uygulamalara sahiptir. Bu bağrı yanık, yarık, çorak ve sahipsiz gibi görünen topraklar ve bu toprakları değerli kılan, onu savunulacak kıymette tutan ruh dünyamız, sanki baharda yeşeren, ancak yazın sararan ekinler gibi insanlığa ışık tutacak fikirleri yeşertmeye ve işlemeye son derece müsaittir. Bozkırda yazları her taraf sararmış ve çoraktır; ancak siz tohumu zamanında bu toprağa atmaya görün bozkır sizi şaşırtır; çünkü toprak münbittir, bereketi ise gizli. Falih Rıfkı’nın Zeytin Dağı adlı eserinde de dediği gibi: Bozkırda su derinde ancak soğuktur. Bu soğuk ve lezzetli sudan içmek isteyenler, bozkır sizleri bekliyor.
Bozkır, bana bunları ilham ve tefekkür ettirdi işte! Az önce de dediğim gibi bozkır beni kendine çeker; ruhumu gök ile yer arasında engelsiz özgür bırakır. Ortada hiçbir görünen engel yoktur; belki çok ilerilerde görülen birkaç sorgun ya da bir kaç beyaz badanalı kubbesi ile ziyaret, makam o kadar. Bozkırı görünüz; ruhunuzun arınması için oralara gidiniz. Hayatın gerginliğinden, sıkıntısından ve daha ne kadar sorun varsa hepsinden kurtulmak istiyorsanız bozkırı tadınız, ruhunuzun sesini dinleyiniz. Sağlam iklimi, berrak göğü ve leziz suyu sizi kendinize getirecektir. Görme, duyma, hissetme ve düşünme yetilerinize sahip olabilmeyi size sağlayacaktır; hiç şüpheniz olmasın! Zira, insan bu evrende minicik, küçücük, kalbinde ise evren küçücük minicik aksine insan büyüktür. Bu anlayışı bana verdiği gibi size de bozkır verecektir. Haydi bozkıra, kutsal yolculuğa; kulağınızda Sick and Tired adlı parça ile Anastacia olduğu halde!
Murat ÇELİK